Intelligentie van de octopus op de proef gesteld!

Sinds het bekend worden van de wereldberoemde Paul de octopus – een koppotige die gebruikt werd om de resultaten van het Duitse nationale elftal in het WK van 2010 te voorspellen – is de intelligentie van de octopus een echt gespreksonderwerp geworden.

Toch baseert de etiologie dierlijke intelligentie niet op overtuigingen of virale video’s. Als iets aangetoond moet worden, moet dat onder strikte omstandigheden en controleerbare parameters gebeuren. Ontdek hier met ons hoe octopus intelligentie door deskundigen in verschillende experimenten getest is.

De merkwaardige wereld van de intelligentie van de octopus

Voor we in de wereld van de intelligentie van de octopus duiken, en om je een idee te geven van hoe eigenaardig octopussen zijn, volgen hier een paar fascinerende feiten over ze:

• Zijn centrale zenuwstelsel bevindt zich niet alleen in zijn kop; dit dier heeft een grote groep neuronen in elke tentakel, die een zekere autonomie en besluitvaardigheid bezit. Met hun tentakels kunnen octopussen ook ruiken en proeven wat ze aanraken.
• Deze dieren kunnen de zuignappen van hun tentakels afzonderlijk bewegen, net zoals wij onze vingers kunnen bewegen. Ze hebben meestal ongeveer 1.600 zuignappen in totaal.
• Ze kunnen hun DNA naar believen veranderen om zich aan nieuwe situaties aan te passen.
• Ook vervelen ze zich gemakkelijk en in gevangenschap moeten ze veel omgevingsverrijking krijgen, zodat ze geen gedragsstoornissen ontwikkelen.
• Octopussen kunnen het kleurenspectrum van hun zicht veranderen om zich aan te passen aan de diepte waarop ze zwemmen. Dit geeft antwoord op de vraag hoe ze weten welke kleur ze zich moeten camoufleren, want ze zijn eigenlijk kleurenblind.

De intelligentie van hun tentakels

De meeste landdieren worden gekenmerkt door het hebben van een centraal zenuwstelsel. Daarmee nemen ze de omgeving waar en sturen bewegingsopdrachten naar het lichaam.

Octopussen vertrouwen echter niet op dit mechanisme om hun tentakels te bewegen. In de meeste gevallen, zoals we hierboven aanstipten, ontvangen hun hersenen geen signalen van hun ledematen. De ledematen interpreteren echter zelf de situatie en handelen dienovereenkomstig.

Octopussen hebben ongeveer 500 miljoen neuronen, waarvan tweederde langs hun lichaam (tentakels) verdeeld is. Dit betekent dat een groot deel van hun zenuwstelsel verspreid is en zijn werking niet in de hersenen centraliseert. Het is hieraan te danken dat hun ledematen in staat zijn “hun eigen beslissingen te nemen.”

Formeel bestaat het zenuwstelsel (Engelse link) van een octopus uit kleine “controlecentra” in elke tentakel. Deze organisatie heet ganglia, en elk is met de andere verbonden, zodat ze als een geheel kunnen coördineren. Dit betekent niet dat elke ledemaat een eigen brein heeft. Wel dat het “brein” van de octopus in delen is verdeeld om de besluitvorming efficiënter te maken.

De ledematen van een octopus hebben het vermogen om afzonderlijk en tegelijk te werken. Dat wil zeggen, ze kunnen minstens 8 verschillende taken uitvoeren zonder het organisme schade te berokkenen.

Op dezelfde manier kunnen ze hun verwerkingscapaciteit verenigen om hetzelfde probleem op te lossen, wat naar men aanneemt een deel van het antwoord is op de vraag waarom ze zo intelligent zijn.

Hoe wordt de intelligentie van de octopus getest?

Hoewel sommige onderzoekers experimenten in gevangenschap hebben gedaan, komen de meeste studies met octopussen voort uit het observeren van ze in hun habitat. Hier zijn enkele voorbeelden van bijzonder belang.

De octopus die het experiment op zijn kop zette

Op verschillende websites is een video te zien waarin een octopus wordt uitgedaagd een beloning uit de binnenkant van een voederfles te pakken. De bedoeling van het experiment was dat het dier het deksel losschroefde, zoals octopussen blijken te kunnen.

Toch gaf dit exemplaar de oplossing nog een draai: het slaagde erin de speen in de fles te duwen, waardoor het uiteindelijk zijn beloning kon bereiken. Deskundigen weten nog steeds niet hoe het erin slaagde de nodige druk uit te oefenen, want zelf waren ze niet in staat te bereiken wat de octopus had gedaan.

Vaak is het gedrag van octopussen in gevangenschap verrassender dan de experimenten zelf. Hier zijn enkele voorbeelden:

• Octopussen zijn zich ervan bewust dat ze gevangen zitten en proberen te ontsnappen: Inky, een octopus die ontsnapte uit het Nieuw-Zeelandse Nationaal Aquarium, glipte door een spleet en kroop in een pijp die naar de Stille Oceaan leidde. Hij werd nooit meer teruggezien.
• Ze maken onderscheid tussen hun verzorgers en hebben voorkeuren: in een laboratorium in Nieuw-Zeeland leek een van de octopussen een wrok te koesteren tegen een van zijn verzorgers, naar wie hij telkens waterstralen uitwierp als hij voorbij kwam.
• Ze passen hun omgeving aan: gewend aan een lage lichtsterkte onder water, houden ze niet van het felle licht van aquaria. Twee octopussen dwongen hun vrijlating af door waterstralen op de tl-verlichting te schieten om die te doven wegens kortsluiting. Toen de kosten van reparaties niet meer opbrachten, werden deze dieren vrijgelaten.

De ecologische intelligentie van octopussen

De ecologische intelligentie hypothese postuleert dat bepaalde diersoorten hun intelligentie ontwikkeld hebben op basis van de moeilijkheid voedsel te vinden.

Terwijl sommige soorten bijna het hele jaar door voedsel beschikbaar hebben -zoals grazende herbivoren- moeten andere dieren weten waar ze het moeten zoeken en wanneer het rijp is, zoals frugivoren. Sommige diersoorten maken op basis van deze kennis plannen voor de toekomst.

Wetenschapper Piero Amodio beweert dat, door het verlies van hun schelpen miljoenen jaren geleden, de moeilijkheid om voedsel en onderdak te vinden de intelligentie van octopussen op de proef stelde, waardoor ze gedwongen werden veel creatiever te zijn om te overleven.

Andere octopusvermogens

Als laatste opmerking volgen hier enkele ontdekkingen die gedaan zijn door octopussen in het wild te observeren:

• Ze zijn in staat gereedschap te gebruiken: onderzoeker Finn (Engelse link) en zijn team registreerden dat octopussen lege schelpen of zelfs een kokosnootschil gebruikten om zich voor roofdieren te verbergen of op passerende prooien te jagen.
• Ze denken vooruit: deze dieren verstopten zich niet alleen in schelpen of kokosnoten, maar toen ze uit de schuilplaats kwamen, namen ze die mee om later te gebruiken.
• Ook hebben ze een goed geheugen: octopussen herinneren zich plaatsen waar ze zich veilig gevoeld hebben en keren terug naar plaatsen waar voedsel in overvloed is.
• Het zijn bekwame jagers (Engelse link): ze kunnen samenwerken met andere soorten om dezelfde prooi te vangen, of hulpmiddelen ontwikkelen om ze te vangen. Ze onthouden ook de zwakke punten van hun slachtoffers en hoe ze zich kunnen verdedigen. Dat helpt hen verwondingen te voorkomen.
• Door alleen maar naar andere octopussen te kijken kunnen ze leren: als ze waarnemen dat een mede-octopus baat heeft bij een bepaalde actie, zijn ze in staat die te imiteren (Engelse link). Ze kopiëren echter niet alle bewegingen die ze waarnemen. Ze zijn in staat die te kopiëren die voordelig kunnen zijn, afhankelijk van de situatie waarin ze zich bevinden.

Zoals je ziet is de intelligentie van octopussen meermalen op de proef gesteld, met fascinerende resultaten. Ongetwijfeld zullen deze charismatische koppotigen nooit ophouden ons te verbazen.