Seksueel dimorfisme: 5 indrukwekkende voorbeelden

Geschreven en geverifieerd door biochemie Luz Eduviges Thomas-Romero

Laatste update: 21 december, 2022

Seksueel dimorfisme is de naam die gegeven wordt aan de situatie waarin mannetjes en vrouwtjes van dezelfde soort er radicaal verschillend uitzien. In het algemeen wordt deze differentiatie teweeggebracht door het proces van seksuele selectie door competitieve paring. Blijf lezen als we ons vandaag verdiepen in de taak om seksueel dimorfisme te onderzoeken!

De manifestatie van seksueel dimorfisme kan op vele manieren voorkomen: verschillen in grootte, kleur, gedrag, en de aanwezigheid van secundaire geslachtskenmerken zoals staartveren of gewei.

Hoewel de mens een relatief lage graad van seksueel dimorfisme heeft, kunnen andere soorten vrij extreme verschillen vertonen. Hier zien we enkele voorbeelden van soorten met een hoge graad van seksueel dimorfisme.

Het onderzoeken van seksueel dimorfisme

Zoals reeds gezegd, verwijst seksueel dimorfisme naar alle lichamelijke verschillen die een soort tussen mannetje en vrouwtje manifesteert. Deze kenmerken kunnen soms heel duidelijk zijn, hoewel ze in sommige gevallen volkomen onopgemerkt blijven.

De oorsprong van het seksueel dimorfisme wordt gevonden in de geslachtshormonen. Door hun biologie produceert elk geslacht een ander schema van hormonen, dat uiteenlopende fysiologische veranderingen opwekt. Daarom verschijnen de meeste dimorfe kenmerken als een soort geslachtsrijp wordt. Maar ook andere factoren zoals dieet, genetica en milieu beïnvloeden de lichamelijke veranderingen van het exemplaar.

Soorten seksueel dimorfisme

Afhankelijk van de kenmerken die beïnvloed worden, kunnen we bij het onderzoeken van seksueel dimorfisme in verschillende soorten indelen. Tot de meestvoorkomende behoren de volgende:

• Een van de geslachten is groter dan het andere.
• Verschillen in het patroon of de intensiteit van het uitgestraalde licht. Hier hebben we het specifieke geval van vuurvliegjes.
• Fysieke verschillen in verdedigingskenmerken. Vrouwtjes hebben extra eigenschap(pen) waardoor ze hun jongen beter kunnen verdedigen.
• Wanneer elk geslacht verschillende geluidspatronen heeft. Dit komt voor bij zowel vogels als amfibieën, die hun vocalisaties gebruiken voor de balts.
• Verschillen in de kleur van elk geslacht. Mannetjes hebben meestal opvallende kleuren om vrouwtjes aan te trekken. Het komt vooral bij vogels voor, maar sommige reptielen en geleedpotigen kunnen het ook vertonen.

Welke voordelen kan seksueel dimorfisme in een soort bieden?

Seksueel dimorfisme is eigenlijk een evolutionair voordeel dat de soort helpt zijn geslachtslijn te verbeteren. Daarom investeren dieren veel energie en middelen in de ontwikkeling van hun dimorfe kenmerken. Enkele van de voordelen die deze verschillen bieden zijn de volgende:

1. Het beïnvloedt seksuele selectie

Dit begrip verwijst naar de voorkeur van bepaalde seksuele partners voor paring. Als een individu uitverkoren wordt, vergroot dat zijn kans op voortplanting. Sommige eigenschappen hebben de functie dat ze de individuele aantrekkelijkheid verhogen, zoals felgekleurde veren of vacht. Deze eigenschappen gaan gepaard met hoge kosten voor het dier.

In die zin vergroten overdreven trekken, terwijl ze aantrekkelijkheid bevorderen, de blootstelling aan roofdieren. Mannetjes dragen deze kosten.

In het eindspel van de evolutie is het vaak belangrijker dat je je voortplant en je genen doorgeeft dan dat je op lange termijn overleeft.

2. Het grijpt in in het proces van natuurlijke selectie

Opgemerkt moet worden dat natuurlijke selectie de overleving is van de fitste organismen van een bepaalde soort om hun rol in een bepaalde niche te ontwikkelen. Het is mogelijk, gezien het feit dat mannetjes en vrouwtjes vaak verschillende rollen in hun soort hebben, dat natuurlijke selectie bij elk van hen anders werkt.

Zo hebben veel vrouwelijke vogels doffe kleuren waarmee ze in hun omgeving kunnen opgaan. Als ze verantwoordelijk zijn voor het beschermen van de eieren, zullen die met doffere kleuren zich beter kunnen verbergen voor roofdieren en zo overleven en hun genen doorgeven.

Voorbeelden van seksueel dimorfisme in het dierenrijk

Hoewel sommige voorbeelden nogal voor de hand liggend en vanzelfsprekend zijn, zijn er ook soorten die misschien onopgemerkt aan het oog voorbijgaan. De volgende lijst bundelt de merkwaardigste voorbeelden van seksueel dimorfisme in het dierenrijk.

1. Zwarte zeeduivels: een dramatisch verschil in grootte

In de meeste gevallen, als er grootteverschillen zijn tussen het mannetje en het vrouwtje van een soort, is het mannetje de grotere. Maar bij sommige soorten is dit omgekeerd, waarbij het vrouwtje groter is.

Het is heel interessant om het extreme geval van omgekeerd seksueel dimorfisme bij zeeduivelsoorten uit de diepte te leren kennen. Bij deze soorten worden de vrouwtjes veel groter dan de mannetjes en zij zijn het die de kenmerkende lokstof bezitten die bij de jacht gebruikt wordt. Dit is ook het geval bij de “zwarte zeeduivels,” van de familie Ceratiidae, die beroemd zijn om hun bioluminescente lokaas.

Vrouwtjes van Ceratias holboelli (Engelse link) worden tot 77 centimeter groot, terwijl de mannetjes maximaal 14 centimeter groot worden. Maar er is meer: mannetjes brengen een groot deel van hun leven door in een parasitaire relatie.

In feite hechten een of meer mannetjes zich (met hun bek) permanent aan een vrouwtje, en versmelten uiteindelijk hun bloedsomloop met die van haar. Zo vormen ze een rijpe genetische chimera???. Geleidelijk aan krijgt het mannetje grote testikels, terwijl de rest van zijn lichaam atrofieert.

2. Matriarchale baleinwalvissen vertonen ook omgekeerd seksueel dimorfisme

Het is een gemeenschappelijk kenmerk bij alle 13 soorten baleinwalvissen (Engelse link) dat volwassen vrouwtjes veel groter zijn dan de mannetjes.

Dit verschil kan te wijten zijn aan de rol van de vrouwtjes, die vaak lange-afstandsmigraties ondernemen tussen hun voedselgebieden en hun tropische broedgebieden. Tijdens de migratie voeden ze zich soms zelfs niet.

Bovendien hebben de vrouwtjes tijdens de niet-voedingsperioden de extra stress van zwangerschap en borstvoeding. Daarom is het hebben van een groot lichaam met extra energiereserves essentieel om te overleven.

3. Seksueel dimorfisme wordt niet alleen gezien, het kan ook gehoord worden

Bij veel soorten, van zoogdieren tot amfibieën, is het mogelijk om seksueel dimorfe vocalisaties te waarderen. Dit is het geval bij bultruggen, waar alleen de mannetjes lange en uitvoerige liederen zingen. Over de functie van deze liederen is veel gespeculeerd – is het om vrouwtjes aan te trekken of om andere mannetjes te ontwijken?

Op broedplaatsen kunnen ze de liederen synchroniseren met de tijd van bronst bij vrouwtjes. Het gezang van bultrugwalvissen is bijzonder intrigerend omdat de gezangen in de loop van de tijd veranderen. Het is interessant te vernemen dat alle leden van dezelfde walvispopulatie soortgelijke liederen zingen.

4. Gedrag maakt ook deel uit van seksueel dimorfisme

Gedrag wordt ook beïnvloed door hormonen, en die vormen bij sommige soorten een dimorf kenmerk. Het perfecte voorbeeld van dit soort dimorfisme zijn de mannetjes van de Siamese kempvis. Dit geslacht is meestal agressiever dan zijn vrouwelijke tegenhanger.

Daarentegen vertonen zowel bij de bidsprinkhaan als bij verschillende spinnensoorten de vrouwtjes vaak agressief gedrag. In feite is dit er de oorzaak van dat ze aan het eind van de copulatie hun respectievelijke partner opeten!

5. De grootsheid van de pauw: de ogen winnen

Terwijl de vrouwtjes bruin, grijs en crèmekleurig zijn, is de mannelijke pauw beroemd om zijn exquise verenkleed. Zijn uitgebreide staart wordt weerspiegeld in zijn gewicht: mannetjes wegen tussen 2,7 – 6 kilo en hebben een spanwijdte van 1,4 – 1,6 meter en hun lengte kan oplopen tot 2 meter.

Het vrouwtje is kleiner, met een lengte van ongeveer 95 cm en een gewicht van 2,75 – 4 kilo.

Bij het ontvouwen spreidt de staart van het mannetje zich in een wijde waaier uit, waarbij goudkleurige, bruine, groene en zwarte veren te zien zijn. Het is aangetoond dat hoe groter de overvloed aan ocelli (oogvlekken) en de complexiteit van het patroon, hoe groter het succes bij de verovering.

Het is niet verwonderlijk dat mannetjes de kosten van deze schitterende vertoningen op de koop toe nemen als het een groter voortplantingssucces betekent.

Zoals we gezien hebben, kunnen we bij het onderzoeken van seksueel dimorfisme de verschillende behoeften van de soort en van het mannetje en vrouwtje binnen elke soort zien. Eén ding is duidelijk: mannetjes geven meer om succesvoller te zijn in het krijgen van nageslacht dan om hun persoonlijk welzijn.